Artykuł stanowi zmodyfikowaną wersję pracy semestralnej autorki na zajęcia z psychologii poznawczej, prowadzone na kierunku psychologia na Uniwersytecie SWPS.
Starzenie się jest procesem nieuniknionym i dotyczącym wszystkich ludzi; wpływa na funkcjonowanie psychiczne, społeczne, emocjonalne czy fizyczne. Z czasem normalne działanie organizmu ulega osłabieniu zgodnie z genetyką danego człowieka lub jego stylem życia, więc osiągnięcie określonego progu wiekowego samo w sobie jeszcze nie rokuje źle.
Jeden z głównych problemów ludzi w podeszłym wieku stanowi pogarszanie się sprawności umysłowej – demencja. Przez trudności w zapamiętywaniu ważnych czy nawet najprostszych informacji codzienne funkcjonowanie osób starszych staje się niezwykle trudne. Przykładowo seniorzy mogą mieć problem z zapamiętaniem nazwy przyjmowanego leku lub krótkiej listy zakupów. Wizja utraty samodzielności w jesieni życia aktywuje w ludziach pragnienie zdobycia wiedzy dotyczącej tego, co odpowiada za pogarszanie się pamięci, które struktury mózgu ulegają osłabieniu i – co najważniejsze – jak przeciwdziałać tym procesom. Czy istnieje więc niezawodny sposób na uchronienie się od demencji?
Jakie obszary mózgu ulegają pogorszeniu?
W starszym wieku dochodzi do degeneracji hipokampu w płacie skroniowym, co prowadzi do otępienia. Hipokamp to obszar mózgu odpowiedzialny za orientację przestrzenną i pamięć, a dokładniej mówiąc, konsolidację informacji z pamięci krótkotrwałej do pamięci długotrwałej, czyli – w dużym uproszczeniu – powstawanie wspomnień. Starzenie się wpływa na pracę hipokampu, powodując dezorientację i pogorszenie się pamięci. W konsekwencji zaburza to tworzenie się wspomnień i map umysłowych, które informują człowieka, gdzie mieszka lub gdzie się znajduje.
Jak starzeje się mózg?
Ogromnym zainteresowaniem naukowców cieszy się pamięć operacyjna, która najczęściej ulega upośledzeniu w jesieni życia. Alina Borkowska wskazuje, że jest to „zdolność utrzymania informacji w pamięci krótkotrwałej i dokonywania na nich operacji”[1]. Czas przechowywania tych informacji jest zależny od potrzeb, a ich uaktywnianie uwarunkowane wymogami poszczególnych sytuacji. Pamięć operacyjna pozostaje niezwykle ważna dla prawidłowego przebiegu i integracji złożonych procesów poznawczych, czyli tzw. funkcji wykonawczych. Można do nich zaliczyć takie działania jak: planowanie, myślenie koncepcyjne, rozwiązywanie problemów, orientowanie się i podejmowanie decyzji w sytuacjach złożonych. Starzenie zmniejsza pojemność pamięci operacyjnej, co negatywnie wpływa na normalne funkcjonowanie poznawcze – funkcje wykonawcze i uwagę. W wieku podeszłym oprócz pogorszenia się zdolności do przechowywania informacji dochodzi do upośledzenia ich przetwarzania i wydobywania – gorzej zapamiętuje się wydarzenia z ostatniego czasu, a te sprzed lat powoli ulegają zapomnieniu. Z tego też powodu osoby starsze mają szczególny problem, gdy dana czynność wymaga podzielności uwagi.
Badanie pamięci operacyjnej
Natalia Treder-Rochna z Instytutu Psychologii na Uniwersytecie Gdańskim i Daria Biechowska z Instytutu Psychiatrii i Neurologii w Warszawie przeprowadziły badanie dotyczące pamięci operacyjnej, którego celem była ocena mechanizmów funkcjonowania tej pamięci u osób starszych oraz ewaluacja dynamiki jej zmian u osób dorosłych[2]. W testach wzięło udział 72 uczestników. Grupę porównawczą, czyli nieobjętą oddziaływaniami ze strony badających i stanowiącą punkt odniesienia dla drugiej grupy, stanowiło w tym przypadku 35 osób w wieku od 40 do 55 lat. Natomiast grupę eksperymentalną, czyli zasadniczo zbiór ludzi mających określone cechy lub poddawanych manipulacjom przez badających, stanowiło 37 osób powyżej 65 roku życia. Ci ostatni musieli spełniać dodatkowe kryteria – prawidłowego funkcjonowania społecznego oraz braku objawów otępienia. Byli to ludzie aktywni i angażujący się w działalność społeczną, niewymagający opieki oraz wykonujący codzienne prace domowe. Badani z obu grup otrzymali prawidłowe wyniki w Krótkiej Skali Oceny Stanu Psychicznego oraz wykluczono u nich różne czynniki wpływające na funkcjonowanie, takie jak: zaburzenia psychiczne, choroby neurologiczne czy urazy głowy z utratą przytomności. Badanie zostało poprzedzone wywiadem klinicznym, aby nawiązać kontakt z uczestnikami i zebrać o nich podstawowe informacje. Natomiast do zbadania pamięci operacyjnej zastosowano kilka narzędzi badawczych: podtest Powtarzania Cyfr Wprost i podtest Powtarzania Cyfr Wspak ze Skali Inteligencji Wechslera dla Dorosłych, czyli WAIS-R (PL), oraz Test Łączenia Punktów.
Wyniki przeprowadzonych testów wykazały różnice między osobami w wieku podeszłym a osobami młodszymi. Przede wszystkim starsi wykonywali wszystkie zadania dłużej. Powtarzali także mniej cyfr od osób młodszych, co wskazuje na krótszy czas utrzymywania informacji w pamięci. Gorzej wykonywali operacje umysłowe świadczące o sprawności uwagi i koncentracji. Jeśli chodzi o rodzaj popełnianych błędów w podteście Powtarzania Cyfr Wprost – wraz z wiekiem wzrasta liczba błędów związanych ze zniesieniem tzw. efektu świeżości, czyli pomyłek na końcu szeregu cyfr. W pozostałych zadaniach nie zauważono znacznych różnic między grupami poddanymi badaniu.
Jak przejawia się upośledzenie pamięci operacyjnej?
Wyniki badań Natalii Treder-Rochny i Darii Biechowskiej potwierdziły, iż z wiekiem pojawiają się dysfunkcje pamięci operacyjnej, która odpowiada za aktywność poznawczą człowieka. Osoby starsze uzyskały istotnie gorsze wyniki w kilku aspektach przeprowadzonych badań. Znacznie krócej utrzymywały materiał w pamięci, co wskazuje na ograniczony zakres i zmniejszoną pojemność pamięci operacyjnej. Ponadto najwięcej trudności miały z wykonaniem zadań wymagających podzielności uwagi i szybkiej reorganizacji materiału, a to sugeruje kłopoty z dokonywaniem operacji umysłowych.
Seniorzy charakteryzują się spowolnionym tempem myślenia oraz potrzebują więcej czasu na przerzucenie się z jednego aspektu zadania na drugi. W opisywanym badaniu wybierali także gorsze strategie zapamiętywania – po usłyszeniu pierwszej cyfry powtarzali ją na głos, przez co przestawali zwracać uwagę na kolejne informacje. Osoby starsze mają również trudności z wydobyciem materiału z pamięci i dlatego osiągają gorsze wyniki w ćwiczeniach wymagających szybkiego dostępu do zebranej wiedzy. Badanie przeprowadzone przez Krzysztofa Jodzio w 2008 roku wykazało, że seniorzy zmagają się z problemami przy zadaniach złożonych, wymagających koncentracji i szybkiego przerzucania uwagi. W innej publikacji Jodzio powołał się na badania Klausa Oberauera, które ujawniły u osób w jesieni życia dłuższy czas reakcji w trakcie zmiany zadania oraz kłopot z zapamiętaniem ciągów mieszanych (wykorzystujących kilka bodźców). Jednak znaczenie pamięci operacyjnej w procesie starzenia wciąż pozostawia wiele pytań bez odpowiedzi. W badaniu Treder-Rochny i Biechowskiej brakuje uwzględnienia poziomu inteligencji jego uczestników, co uniemożliwia wyciągnięcie bardziej szczegółowych wniosków.
Jak spowolnić proces starzenia się?
Współczesna wiedza naukowa pozwala pozytywnie wpływać na przebieg łagodnych zaburzeń neuropoznawczych. Należy przy tym pamiętać, iż opisywane w tym artykule trudności związane są z wiekiem, przez co stanowią formę prawidłowego funkcjonowania poznawczego, chociaż trudno ocenić, co w wieku starczym stanowi normę, a co patologię. W poprawie jakości życia seniorów niezwykle istotna jest jednak wczesna interwencja, by zaczęli dbać o swoje organizmy jak najwcześniej. Ciało starzeje się prawie tak szybko jak mózg, który reguluje długość życia człowieka. Zgodnie z tym każda czynność podejmowana w celu spowolnienia starzenia się ciała, będzie spowalniała starzenie się mózgu. Niemniej jednak charakter i stopień zmian zachodzących w jego funkcjonowaniu zależy od wielu czynników, do których zaliczają się: podatność genetyczna, dieta, nawyki związane ze snem czy używanie substancji psychoaktywnych, alkoholu lub papierosów.
Na pomyślne starzenie się ogromny wpływ ma aktywność fizyczna, która wiąże się z wyższym poziomem funkcji poznawczych, a w późniejszym życiu z mniejszym ryzykiem wystąpienia zaburzeń poznawczych. Oczywiście to istotne, że rodzaj wysiłku fizycznego musi być dopasowany do potrzeb i możliwości danej osoby. Zgodnie z zaleceniami WHO z 2021 roku każda dorosła osoba powinna podejmować regularną aktywność fizyczną – „w tygodniu co najmniej 150-300 minut aerobowej aktywności fizycznej o umiarkowanej intensywności; lub co najmniej 75-150 minut aerobowej aktywności fizycznej o dużej intensywności; lub równoważne połączenie aktywności o umiarkowanej i dużej intensywności”[3] – oraz ograniczyć czas spędzany w pozycji siedzącej.
W zapobieganiu skrajnym zaburzeniom poznawczym dużą rolę odgrywa również dieta. Uma Naidoo wskazuje, że dieta MIND skutecznie przeciwdziała obniżeniu sprawności poznawczej. Stanowi ona połączenie diety śródziemnomorskiej i diety DASH. Pierwsza z nich ogranicza spożywanie tłuszczy nasyconych i czerwonego mięsa, a jednocześnie jest bogata w zdrowe tłuszcze. Natomiast druga charakteryzuje się spożywaniem dużej liczby warzyw i owoców, nabiału o niskiej zawartości tłuszczu, chudego mięsa oraz wzbogacaniem posiłków orzechami, pestkami i nasionami. Ponadto Naidoo zaleca opracowanie z lekarzem restrykcji kalorycznych i ograniczenie spożywania kawy. Pomocna może okazać się także suplementacja wspierająca prawidłowe zdolności poznawcze, poprzedzona konsultacją lekarską.
Nie należy też zapomnieć o ćwiczeniu pamięci, które pozwala utrzymać mózg w dobrej kondycji. Do najpopularniejszych aktywności zaliczają się: rozwiązywanie krzyżówek i zagadek, czytanie książek, granie w szachy, układanie puzzli czy nauka języków. Istnieją także specjalne treningi i zestawy ćwiczeń poświęcone usprawnianiu pamięci i koncentracji.
Za korzystne uznaje się również aktywność społeczną, która wiąże się z dyskusjami, wymianą myśli i spostrzeżeń oraz podejmowaniem decyzji. Łączy się ona z potrzebą budowania poczucia własnej wartości i przynależności, a także z dostosowywaniem się do nowych wyzwań związanych z wiekiem.
Bibliografia:
Borkowska Alina, Neuropsychologiczne i neurobiologiczne aspekty pamięci operacyjnej, „Neuropsychiatria i Neuropsychologia”, t. 1, nr 1/2006, s. 31–42.
Jodzio Krzysztof, Neuropsychologia intencjonalnego działania. Koncepcje funkcji wykonawczych, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe SCHOLAR 2017.
Jodzio Krzysztof, Neuropsychologiczne badania funkcji wykonawczych u schyłku życia, „Psychologia Rozwojowa”, t. 13, nr 1/2008, s. 13–24.
Kłoszewska Iwona, Psychogeriatria. Zagadnienia kliniczne, „Psychiatria po dyplomie”, t. 9, nr 4/2012, s. 32–27.
Naidoo Uma, Dieta dla zdrowia psychicznego, tłum. D. Czech, Łódź, Wydawnictwo Feeria 2021.
Pietsch Julia, Piskunowicz Małgorzata, Wpływ aktywności fizycznej na sprawność poznawczą osób starszych, „Rozprawy Naukowe Akademii Wychowania Fizycznego we Wrocławiu”, nr 62/2018, s. 51–61.
Treder-Rochna Natalia, Biechowska Daria, Funkcjonowanie pamięci operacyjnej w jesieni życia, „Studia Psychologiczne”, t. 54, nr 1/2016, s. 48–54.
Wenk Gary L., Co każdy powinien wiedzieć. Mózg, Warszawa, Wydawnictwo Naukowe PWN 2021.Wytyczne WHO dotyczące aktywności fizycznej i siedzącego trybu życia. Omówienie. Kopenhaga, Biuro Regionalne WHO na Europę 2021
[1] A. Borkowska, Neuropsychologiczne i neurobiologiczne aspekty pamięci operacyjnej, „Neuropsychiatria i Neuropsychologia”, t. 1, nr 1/2006, s. 31.
[2] N. Treder-Rochna, D. Biechowska, Funkcjonowanie pamięci operacyjnej w jesieni życia, „Studia Psychologiczne”, t. 54, nr 1/2016, s. 48–54.
[3] Wytyczne WHO dotyczące aktywności fizycznej i siedzącego trybu życia. Omówienie. Kopenhaga, Biuro Regionalne WHO na Europę 2021, s. 10.
Źródło grafiki tytułowej: Pixabay / Dozwolone użycie
Korekta: Jola Spyrka
II Korekta: Małgorzata Nowak
