Korekta i opieka redakcyjna: Kamila Szymczak
Źródło zdjęcia: Hulton Deutsch / Getty Images
Wstęp
Osoba Juana Peróna stanowi nieoczywistą sylwetkę polityka południowoamerykańskiego, charakteryzującego się przebiegłością i hardością swych poczynań. Dla jednych jest to obraz najgorszego, socjalistycznego tyrana represjonującego opozycję i bez mrugnięcia okiem skazującego na potępienie politycznych wrogów, dla innych zaś niezłomnego polityka rozwijającego kraj bez oglądania się na przeciwności. Co by o nim nie mówić, stworzył on jeden z najciekawszych systemów politycznych i rozsławił swój kraj – Argentynę – na arenie międzynarodowej.
Początki i pierwsze sukcesy
źródło: wikipedia.pl
Tak naprawdę nazywał się Juan Domingo Perón Sosa i urodził się 8 października 1895 r. w mieście Lobos w prowincji Buenos Aires. Od dziecka wykazywał zainteresowanie tematyką militarną i sportem — w 1911 r. dostał się do Narodowej Szkoły Wojskowej. Jak pisze w biografii polityka politolog Joseph Page, w zasadniczej nauce osiągał mniejsze sukcesy niż w lekkoatletyce, zwłaszcza w boksie i szermierce. Po ukończeniu szkoły wstąpił do jednostki piechoty w mieście Parana. Niedługo później awansował i został dowódcą jednego z oddziałów. Cały czas rozwijał się w tym zakresie – m.in. ukończył kilka kursów instruktorskich, a w 1929 r. został powołany do Dowództwa Sztabu Generalnego Armii. W tym samym roku ożenił się ze swoją pierwszą żoną Aurelią Tizon.
Z racji swoich wysokich kompetencji i uznania wśród generalnego dowództwa został w 1930 r. wprowadzony przez generała Jose Uriburu do współpracy przy przeprowadzeniu zamachu stanu wobec prezydentury Hipólito Yrigoyena. Niezbyt przychylnego zamachowi stanu, lecz wciąż wspierającego Uriburu Perona PerónPerona wysłano do pracy w odległej placówce dyplomatycznej. Perón potraktował jednak tę pewnego rodzaju „degradację” jako moment do kolejnego podniesienia swoich kompetencji. Już w 1931 r. otrzymał awans na stopień majora i powołany został jako wykładowca wydziału Wyższej Szkoły Wojennej, gdzie prowadził zajęcia z historii wojskowości; opublikował także szereg traktatów na ten temat. Rozwijającemu się coraz prężniej PerónPeronowi przyszło zmierzyć się z rodzinną tragedią. W 1938 r. u jego żony Aurelii zdiagnozowano raka macicy. Kobieta zmarła 10 września 1938 r. w wieku 36 lat. Owdowiały Perón nie doczekał się z nią potomstwa. Jak stwierdził w jednej ze swoich prac „The Crisis of Argentine capitalism” Paul H. Lewis, Perón na jakiś czas wycofał się z życia publicznego i mocno przeżył stratę pierwszej małżonki.
II wojna światowa
W związku z wybuchem II wojny światowej Argentyńskie Ministerstwo Wojny wyznaczyło Peróna do relacjonowania działań wojennych we włoskich Alpach w 1939 r. Wówczas Major pracował również przez semestr jako obserwator wojskowy krajów Europy na Uniwersytecie w Turynie. Wśród głównych pól jego działań były m.in. włoski faszyzm Benito Mussoliniego i nazistowskie Niemcy Adolfa Hitlera, których analizę zawarł w swoim dziele „Apuntes de historia militar” (Notatki o historii wojskowości). Jedną z wielu stworzonych przez niego tez było, iż „socjaldemokracja może być realną alternatywą dla demokracji liberalnej (którą postrzegał jako zawoalowaną plutokracją — przyp. autora) i dla reżimów totalitarnych (które uważał za zbyt opresyjne — przyp. autora). Wrócił do Argentyny w 1941 r. i objął funkcję głównego instruktora narciarstwa armii Argentyny.
W 1943 r. brał udział w obaleniu prezydenta Ramóna Castillo przez generała Arturo Rawsona. Został w jego nowym rządzie mianowany ministrem pracy i opieki społecznej. Właśnie wtedy zaczął, przy współpracy z różnymi stronnictwami politycznymi, współtworzyć swój indywidualistyczny projekt kształtowania polityki prawa pracy w kraju, który miał w przyszłości wprowadzić podczas swoich rządów.
Zawzięta działalność lokalna, poznanie „Evity”
Perón nie był jedynie urzędnikiem pracującym za biurkiem – po niszczycielskim trzęsieniu ziemi w San Juan w styczniu 1944 r., które pochłonęło życie ponad 10 000 osób i zrównało z ziemią kilka miast w Andach, Perón zyskał ogólnokrajową sławę w związku z działaniami ratunkowymi. Przywódca wojskowej Junty Pedro Ramírez powierzył mu wówczas zadania związane ze zbieraniem funduszy, a Perón zgromadził wokół swojej osoby osobistości z argentyńskiego przemysłu filmowego oraz inne osoby publiczne. Sukces tej akcji przyniosły Perónowi powszechny szacunek w społeczeństwie. Jedną z osobistości, które zrzeszył do pomocy zbierania środków na odwrócenie skutków katastrofy, była dziennikarka radiowa, Eva Duarte, która niedługo później odegrała znaczącą rolę w życiu politycznym Argentyny.
źródło: Everett Collection / East News
W 1944 r. po zerwaniu przez rząd Ramíreza stosunków dyplomatycznych z państwami Osi Perón został mianowany wiceprezydentem kraju i sekretarzem ds. wojny. Wówczas, jako Minister Pracy, Perón utworzył INPS (pierwszy krajowy system ubezpieczeń społecznych), który rozstrzygał spory pracownicze na korzyść związków zawodowych (o ile liderzy związkowi byli lojalni wobec rządu) oraz wprowadził szeroką gamę świadczeń socjalnych dla pracowników związkowych. Stworzył ustawę, na podstawie której pracodawców zmuszono do poprawy warunków pracy i zapewnienia odpraw oraz godziwych zadośćuczynień za wypadki. Ustawa ograniczała swobodę zwalniania pracowników, utworzyła system sądów pracy do rozpatrywania skarg pracowników, odpowiadała także za skrócenie dnia pracy, a płatne urlopy zostały przyznane całej sile roboczej Argentyny, nie zaś wyłącznie części zawodów. Perón uchwalił także ustawę zapewniającą minimalne płace, maksymalne godziny i urlopy pracownikom, zamroził wysokość czynszów na obszarach wiejskich, oraz pomagał organizować się pracownikom zajmującym się produkcją wina, cukru i przetwórcom drewna. Wykorzystując swoją władzę na rzecz strajkujących, zyskiwał dalej społeczne poparcie pracowników i zaczął być coraz częściej uważany za osobę godną stanowiska prezydenta.
18 września 1945 r., wygłosił głośne przemówienie, które podważyło jego stosunki z wojskiem Argentyny, powodując również serię niewielkich manifestacji. 9 października 1945 r. został zmuszony przez swoich przeciwników do zrzeczenia się stanowisk ministerialnych oraz wiceprezydentury. Aresztowany cztery dni później, zwolniony w wyniku masowych demonstracji organizowanych przez zwolenników. Dzień 17 października został, na pamiątkę jego oswobodzenia, ustanowiony Dniem Lojalności. Jedną z czołowych osobistości stojących za manifestacjami mającymi za zadanie uwolnić Peróna była Eva Duarte. Zyskała tym samym ogromną popularność, zyskując pseudonim „Evita”. Ona i Perón pobrali się 22 października tego samego roku.
Peron prezydentem po raz pierwszy
Na fali jego poparcia, sukcesów jako minister pracy oraz w związku z jego głośnym aresztowaniem i jeszcze głośniejszym uwolnieniem stał się głównym faworytem do objęcia fotela prezydenta. Partia Pracy, której został członkiem, wystawiła go niedługo później jako oficjalnego kandydata w wyborach prezydenckich 1946 r. Już wtedy zaczął głosić swój indywidualny program, nazywany od tego czasu „peronizmem”. Jego przeciwnikiem do objęcia urzędu stanowiska był popierany przez centrystów i sojusze lewicowe lekarz i były minister spraw wewnętrznych Jose Tamborini. Perón gładko pokonał go w I turze, zyskując ponad 53% w wyborach powszechnych oraz rekordowe 80% głosów elektorskich. Wiceprezydentem z ramienia Peróna został prawnik Hortensio Quijano.
Perón został prezydentem 4 czerwca 1946 r., Głównymi celami, jakie ogłosił na czas swej prezydentury, były sprawiedliwość społeczna i niezależność ekonomiczna. Nie chciał angażować się w zimnowojenny spór między ZSRR a Stanami Zjednoczonymi, chcąc pozostać niezależnym od imperialistycznych wpływów i gospodarek. Perón zlecił swojemu rządowi opracowanie planu 5-letniego, którego celem miało być zwiększenie płac pracowników, walka z bezrobociem, pobudzenie wzrostu przemysłowego o ponad 40% przy jednoczesnej dywersyfikacji sektorów gospodarki (zdominowanej wówczas przez przetwórstwo spożywcze) oraz znacznej poprawy jakości i zaplecza transportu, energetyki i infrastruktury społecznej. W ciągu pierwszych dwóch lat urzędowania Perón znacjonalizował Bank Centralny i spłacił wielomiliardowy dług wobec Anglii. Dokonał nacjonalizacji kolei, floty handlowej, szkół wyższych, zakładów użyteczności publicznej, większości przedsiębiorstw transportu publicznego oraz zadecydował o powołaniu Instytutu Promocji Handlu, które wyrwało kontrolę nad argentyńskim sektorem eksportu zbóż zagranicznym konglomeratom. Zyski Instytutu przeznaczano na finansowanie projektów socjalnych, podczas gdy popyt wewnętrzny był wspierany przez podwyżki płac. Średnia płaca wzrosła wtedy o około 35%. Perón umożliwił także wszystkim Argentyńczykom prostszy dostęp do opieki zdrowotnej na mocy Karty Praw Pracowników uchwalonej 24 lutego 1947 r. dołączonej później jako część Konstytucji Argentyny, natomiast ubezpieczenie społeczne zostało rozszerzone na praktycznie wszystkie branże argentyńskiej klasy robotniczej. Od 1946 do 1951 r. liczba Argentyńczyków objętych ubezpieczeniem społecznym wzrosła ponad trzykrotnie, w 1951 r. ubezpieczeniem społecznym objętych było ponad 5 milionów osób.
Trzecia Droga
W zakresie polityki zagranicznej Perón był zwolennikiem „Trzeciej Drogi”, by także w tym zakresie pozostać bezstronnym w bipolarnym systemie zimnej wojny. Przywrócił stosunki dyplomatyczne ze Związkiem Radzieckim zerwane po rewolucji bolszewickiej w 1917 r., narażając się tym środowiskom nacjonalistycznym. Biuro polityczne USA zaczęło nakładać na kraj Peróna różnorakie embarga, tłumacząc to „przykrywką Peróna dla odrodzenia komunizmu w obu Amerykach”. Kongres Stanów Zjednoczonych był jawnie przeciwny Perónowi i jego rządowi. W 1948 r. USA wyłączyło Argentynę z Planu Marshalla, co stanowiło cios dla gospodarki Argentyny, opartej wówczas na eksporcie produktów rolnych do Europy. Zaszkodziło to argentyńskiemu sektorowi rolnictwa i przyczyniło się do kryzysu gospodarczego. W miarę pogarszania się stosunków z USA Perón podjął wysiłki, aby załagodzić sytuację.
Negocjował z Amerykanami uwolnienie zamrożonych argentyńskich aktywów w USA w zamian za preferencyjne traktowanie amerykańskich towarów przez Argentynę (Preferencyjne traktowanie odnosi się do stwarzania wyjątkowo sprzyjających warunków środowiskowych kandydatom selekcyjnym, przez co podnosi się ich użytkowość. – przyp. Autora). Zaproponował także wysłanie sił zbrojnych Argentyny do wsparcia armii amerykańskiej w wojnie koreańskiej w 1950 r. pod auspicjami ogólnymi ONZ (posunięcie to jednak wycofano w obliczu ogromnego sprzeciwu opinii publicznej). Perón był zdecydowanym przeciwnikiem zaciągania pożyczek na zagranicznych rynkach kredytowych, preferując wprowadzanie obligacji na rynek krajowy. Odmówił przystąpienia jego kraju do układu ogólnego w sprawie taryf celnych i handlu i Międzynarodowego Funduszu Walutowego, za co był krytykowany jako „egoistyczny i pozbawiony wszechstronnego myślenia polityk”.
Był także zapalonym fanem i ofiarodawcą w zakresie wspierania sportu – wyłożył ogromne pieniądze na organizację Mistrzostw Świata w Koszykówce w 1950 r. oraz Igrzysk Panamerykańskich w 1951 r. Dla fanów Formuły 1 dał poznać się jako promotor pięciokrotnego mistrza świata Juana Manuela Fangio, który bez wsparcia finansowania Peróna i jego rządu nie miałby szans przebić się na rynku kierowców europejskich. Był także sponsorem utytułowanego pięściarza Jose Marii Gatici.
źródło: nieznany/”Secretaria de Prensa y Difusión” of the Argentinian Government
Kolejna osobista tragedia
Jedną z głównych osób wspierających Peróna w przeprowadzaniu reform była jego żona Eva, nazywana „Evitą”. Od początku prezydentury męża była twarzą działań humanitarnych i przedsięwzięć państwowych. W 1948 r. założyła fundację swojego imienia zatrudniającą blisko 15 tysięcy osób. Działania fundacji przyczyniły się do zbudowania setek szkół, szpitali i hospicjów, prowadziła też działalność wolontariacką w postaci dystrybuowania artykułów pierwszej potrzeby i udzielania stypendiów socjalnych. Dzięki działalności fundacji żona Peróna stała się jedną z głównych osób mających zastąpić schorowanego wiceprezydenta Hortensia Quijano. W życiu Juana Peróna nastąpiła jednak swoista hiperbola, która już kiedyś doprowadziła go na skraj załamania nerwowego. U Evy Perón, podobnie jak u pierwszej żony Aurelii Tizon, zdiagnozowano nowotwór dróg rodnych. W obliczu nieudanego zamachu stanu na władzę Peróna i zablokowanie kandydatury Evity na stanowisko wiceprezydenta jej stan zdrowia znacząco się pogorszył. Juan Perón nie chciał znów stracić w ten sam sposób swojej ukochanej, stawiając dla niej świat do góry nogami. Evita została poddana histerektomii (wycięciu macicy) w najlepszej argentyńskiej klinice oraz jako pierwsza kobieta w historii Argentyny była leczona przy pomocy innowacyjnej metody – chemioterapii. Mimo starań lekarzy Evita zmarła 26 lipca 1952 r. w wieku 33 lat.
Problemy w kraju
Choć Argentyna się rozwijała, było to chwilowe – kraj dotknęła recesja, eksport gwałtownie spadł do około 1,1 miliarda dolarów, zaś dotkliwa susza z 1952 r. spowodowała problemy rolnictwa i przemysłu, zmniejszając tę wartość do 700 milionów dolarów. Z powodu braku rezerw w banku centralnym Perón został wbrew swojej woli zmuszony do pożyczenia 125 milionów dolarów od amerykańskiego banku eksportowo-importowego. Zaczęła też kwitnąć inflacja, która wzrosła z 13% w 1948 r. do 50% pod koniec 1951 r. W latach 1948-1952 odnotowano zerowy wzrost PKB. Rosnąca liczba strajków antyperonowskich została uciszona przez masowe czystki polityczne. Aby umocnić swoją pozycję polityczną, Perón zadecydował we wrześniu 1952 r. o przeprowadzeniu szeroko zakrojonej reformy konstytucyjnej, której skutkiem było wprowadzenie poprawek gwarantujących reformy społeczne, dalszą nacjonalizację zasobów naturalnych i usług publicznych, a także wprowadziła przepis o reelekcji prezydenta.
Wraz z upływem lat zaczęły narastać głosy przeciwne prezydenturze Peróna. Pierwszymi, którzy głośno sprzeciwili się jego rządom, była argentyńska inteligencja i klasa średnia. Za szczególnie niezadowolonych z jego rządów uważano studentów i profesorów uniwersytetów. Perón w ramach walki z krytyką zwolnił ponad 2000 profesorów uniwersyteckich i wykładowców ze wszystkich głównych publicznych instytucji edukacyjnych. Populistyczny przywódca nie znosił krytyki zarówno wobec lewicowej, jak i konserwatywnej opozycji. Stosował przemoc wobec swoich przeciwników, zezwalając na aresztowania i represje ekonomiczne, pozbawił także opozycję dostępu do mediów. Minister spraw wewnętrznych Borlenghi zarządzał jedynym oficjalnym dziennikiem informacyjnym „El Laborista”, a w latach 1943-1946 rozpoczęto masowe zastraszanie dziennikarzy, na skutek czego zamknięto lub wywłaszczono ponad 100 wydawnictw. Na skutek takich działań arena międzynarodowa zaczęła uważać go za argentyńskiego realizatora włoskiego faszyzmu w południowoamerykańskiej odmianie. Opinie te nasiliły się po ogłoszeniu poczynań Peróna w czasie II wojny światowej, gdy z ramienia Ministerstwa Wojny relacjonował konflikt i był obserwatorem ustrojów totalitarnych. Podczas swojej prezydentury Perón i jego ministrowie często uciekali się do zorganizowanej przemocy. Często okazywał pogardę swoim przeciwnikom, publicznie nazywając ich zdrajcami i agentami obcych mocarstw. Dokonał nacjonalizacji systemu nadawczego i centralizacji związków zawodowych. Był także krytykowany za ułatwianie i ochronę zbrodniarzy nazistowskich na terenie kraju, takich jak Josef Mengele czy odpowiedzialnego za organizację emigracji zbrodniarzy chorwackiego księdza katolickiego Krunoslava Draganovicia. Nie był jednak przeciwny osiedlaniu się społeczności żydowskiej stanowiącej do dziś jedną z największych mniejszości. Ten fakt jeszcze bardziej podkreśla niejednolitą postać Juana Peróna i utrudnia jego ocenę.
Koniec cz. I.
Cz. II. zostanie opublikowana 13.02.2024
